1. Instytucja przyczynienia w likwidacji szkód w ubezpieczeniach majątkowych.
Ubezpieczenia majątkowe to w myśl przepisu art. 821 k.c. ubezpieczenia mienia albo odpowiedzialności cywilnej. Likwidując szkody z zakresu tych ubezpieczeń często stajemy przed problemem czy zastosować przyczynienie określone przepisem art. 362 k.c. . Ze względu na specyfikę zawieranych umów ubezpieczenia kwestie przyczynienia należy rozpatrywać oddzielnie dla odpowiedzialności cywilnej i oddzielnie dla pozostałych ubezpieczeń majątkowych. W ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej ochrony ubezpieczeniowej udziela się poszkodowanemu w ramach umowy ubezpieczenia zawartej przez sprawcę szkody. Ubezpieczony i poszkodowany są to więc różne osoby. Jeżeli poszkodowany swoim zachowaniem przyczyni się do powstania szkody to ma to wpływ na zakres odpowiedzialności ubezpieczeniowej sprawcy. W takim stopniu w jakim poszkodowany przyczynił się umniejszane jest odszkodowanie. Mechanizm stosowania przyczynienia w przypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jest czytelny i nie nastręcza większych trudności interpretacyjnych / patrz np. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1974 3CZP 75/73 OSNCP 1974 7-8 poz.123 i z dnia 30 września 1975 3CZP 8/75 OSN CP 1976 7-8 poz. 151 / .Inaczej jednak na kwestię przyczynienia należy spojrzeć w ubezpieczeniach mienia gdzie ubezpieczony i poszkodowany to ta sama osoba /z zastrzeżeniem ubezpieczonych na rzecz osoby trzeciej.
Zgodnie z art. 827 k.c. zakład ubezpieczeń wolny jest od odpowiedzialności,jeżeli ubezpieczający albo osoba, z którą ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym lub za którą ponosi odpowiedzialność wyrządziła szkodę umyślnie.
Taki sam skutek przepis wiąże z dopuszczeniem się przez wskazane osoby rażącego niedbalstwa, chyba że zapłata odpowiada w danych okolicznościach zasadom współżycia społecznego albo interesom gospodarki narodowej. Ustawodawca więc wyraźnie wskazał na dwie przyczyny, które wyłączają ochronę ubezpieczeniową. Każde inne zachowanie się ubezpieczonego wchodzi w skład ryzyka objętego ochroną. Nie może być więc tutaj mowy o zastosowaniu sankcji z art. 362 k.c. . W tym miejscu należy wyraźnie podkreślić, że czym innym jest niedopełnienie przez ubezpieczonego powinności wynikających z zawartej umowy ubezpieczenia.
Zarówno przepisy kodeksu cywilnego jak i indywidualnie ustalone postanowienie umowy określają obowiązki jakie ciążą na ubezpieczonym.
Niedopełnienie tych obowiązków może skutkować sankcją mającą wpływ na byt lub wielkość odszkodowania. Ocena realizacji tych powinności i wpływu ich niewykonania na wielkość szkody odbywa się na etapie realizacji umowy ubezpieczenia i jest oparta na indywidualnych postanowieniach umownych oraz analizie okoliczności powstania szkody.
Nie mają tu zastosowania dyrektywy mające odniesienie do art. 362 k.c. ale treść ogólnych warunków ubezpieczenia lub dodatkowych postanowień, umowy z których wynikają sankcje za niedopełnienie obowiązków przez ubezpieczonego.
Pogląd o niedopuszczalności stosowania w ubezpieczeniach mienia przepisu art. 362 k.c. został wyrażony w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1996 3 CZP 108/97 (OSN IC 2/97 poz. 15). Rozstrzygnięcie powyższe sąd oparł na stanie faktycznym dotyczącym obowiązkowego ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, ale w uzasadnieniu do uchwały odniesiono się do całości ubezpieczeń majątkowych wyraźnie wskazując w których z nich dopuszczalne jest stosowanie art. 362 k.c. Tak wyraźnie określenie zasady stosowania art. 362 k.c. ma również wpływ na stronę techniczną zawieranych umów ubezpieczenia mienia. Odpowiedniego znaczenia nabierają bowiem te postanowienia umowy,które odnoszą się do obowiązków stron. Jeżeli więc zakład ubezpieczeń zawierając umowę chce wymusić na ubezpieczonym pewne zachowania lub powstrzymanie się od pewnych zachowań musi to uczynić na etapie zawierania umowy, ponieważ przy wypłacie odszkodowania nie może powoływać się na przyczynienie a jedynie na niedopełnienie tych obowiązków.
2. Instytucja przyczynienia – zwłaszcza w szkodach osobowych.
Niejednokrotnie w praktyce ubezpieczeniowej spotykamy się z pojęciem przyczynienia. Jego zastosowanie umożliwia ograniczenie obowiązku odszkodowawczego i właśnie dlatego potrzebna jest duża rozwaga przy korzystaniu z tego instrumentu. Norma kodeksu cywilnego,określająca przyczynienie jest skonstruowana na wysokim poziomie ogólności. Przepis art. 362 k.c. brzmi: " Jeśli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron". Tyle na temat przyczynienia mówią przepisy. Tylko szczegółowa analiza normy prawnej i praktyka jej stosowania daje wskazówki postępowania w konkretnych sprawach. I tak zasada pełnego odszkodowania ulega ograniczeniu jeśli poszkodowany swoim zachowaniem przyczynił się do powstania szkody lub powiększenia jej rozmiaru. Jego zachowanie może się zatem różnie przejawiać i odnosić różny skutek, najważniejsze jest jednak aby zawsze pozostawało w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą. Pojęcie przyczynienia nieodłącznie wiąże się z odpowiedzialnością cywilną, bez względu na jej postawę (delikt,kontrakt czy odpowiedzialność ex lege). We wzajemnej relacji poszkodowany – sprawca ustalenie przyczynienia tego pierwszego,powoduje że ma on swój udział w postępowaniu lub zwiększeniu rozmiaru szkody i o ten właśnie udział ulega obniżeniu jego odszkodowanie. W ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń przejmuje odpowiedzialność za sprawcę i to w dużej mierze właśnie na niego spada obowiązek ustalenia kto i w jakim stopniu przyczynił się do powstania szkody. Norma kodeksowa wskazuje nam kiedy można mówić o przyczynieniu, ale co należy pod tym pojęciem rozumieć? Generalnie przyjmuje się, że przyczynieniem jest każde zachowanie się poszkodowanego obiektywnie nieprawidłowe. Nie ma tu decydującego znaczenia element winy tylko sama ocena zachowania jego powiązanie związkiem przyczynowym z zaistniałą szkodą. Oczywiście przyczynienie występuje też w kontekście winy ale tylko wtedy gdy winę można przypisać obu stronom. Na przykład przy odpowiedzialności posiadacza pojazdu kształtowanej na zasadzie ryzyka przesłanką wyłączającą jest wyłączna wina poszkodowanego. Jeśli takiej nie można mu przypisać to choć jednoznacznie można mówić, że w jakimś stopniu przyczynił się, odszkodowanie ulega tylko odpowiedniemu zmniejszeniu. Ale ciężar odpowiedzialności pozostaje po stronie posiadacza pojazdu. Przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka nie można zatem porównać stopnia winy a jedynie skalę niebezpieczeństwa stworzonego przez sprawcę, wagę i rozmiar uchybień po stronie poszkodowanego. Porównywanie takie jest natomiast dopuszczalne gdy sprawca odpowiada na zasadzie winy i jednocześnie charakter przyczynienia poszkodowanego jest zawiniony. Przepis art. 362 k.c., stanowi że przyczynienie może też wynikać z "okoliczności szkody".Jest to kategoria niezwykle elastyczna, w której mieszczą się względy słuszności i zasady zdrowego rozsądku. Na przykład nie można uznać za przyczynienie nieprzemyślanego odruchu strachu wywołanego niebezpieczną sytuacją. Jedynie obiektywna i oparta na doświadczeniu życiowym ocena, pozwala przyjąć lub wyłączyć przyczynienie spowodowane "okolicznościami".
Przyczynienie poszkodowanego jest najczęściej oceniane w kontekście powstania szkody. Ale również przypadki związane ze zwiększeniem rozmiaru szkody nie są rzadkością. Chodzi tu o te sytuacje, w których rozmiar szkody byłby mniejszy gdyby nie zachowanie samego poszkodowanego. Do tej kwestii trzeba podejść w dwóch płaszczyznach: szkody rzeczowej i szkody osobowej. W odniesieniu do szkód rzeczowych przyczynienie się poszkodowanego może polegać na zaniechaniu naprawy rzeczy zniszczonej (np. orzeczenie SN z 1 IX 1970, II CR 371/70 OSN 1971 poz. 93) lub nie podjęciu działań zmierzających do zmniejszenia rozmiaru szkody (orzeczenie SN z 11 III 1974 III CR 9/74OSN poz. 202). Ta druga przesłanka często występuje w treści postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia jako szczególny obowiązek nałożony na stronę umowy. Jego niedopełnienie zagrożone jest sankcją w postaci zmniejszenia lub odmowy wypłaty odszkodowania. Złożoną kwestią są zagadnienia przyczynienia w postaci zwiększenia rozmiaru szkody przy szkodach osobowych. Chodzi tu przede wszystkim o problematykę związaną z niepodjęciem środków zaradczych w celu zapobiegania skutkom wypadków w postaci niezgłoszenia się do lekarza, niepodjęcia leczenia lub jego zaniechanie, wbrew wskazaniom lekarskim. W tych przypadkach po uzyskaniu jednoznacznej opinii, że to właśnie te zaniechania doprowadziły do zwiększenia szkody możliwym jest uznanie przyczynienia poszkodowanego. Zagadnienie jednak komplikuje się gdy np. zaniechanie poszkodowanego polega na odmowie poddania się zabiegowi operacyjnemu. Sam fakt odmowy nie uzasadnia jeszcze przyjęcia przyczynienia. Jeżeli operacja jest skomplikowana i wiąże się z pewnym ryzykiem,poszkodowany ma prawo mieć obawy o jej skutek. Jeśli jednak jest to zabieg prosty i daje zawsze rezultat pozytywny, ocena pasywnej postawy poszkodowanego może być już inna. Powyżej wymieniono kryteria pozwalające ocenić czy poszkodowany przyczynił się do szkody czy też nie. Jeśli uzyskamy odpowiedź twierdzącą przechodzimy do kolejnej kwestii – określenia stopnia tego przyczynienia. Przepisy kodeksowe dają tylko wskazówki ogólne – przy szacowaniu przyczynienia trzeba brać pod uwagę i te przesłanki prawne (wyżej omówione) jak i wszystkie okoliczności dotyczące danego zdarzenia.
